Είχα παρατηρήσει καιρό τώρα ότι διαβάζω ολοένα και λιγότερα μυθιστορήματα από γυναίκες συγγραφείς. Αλλά το αποκορύφωμα ήταν η χρονιά που πέρασε, όταν διαπίστωσα μετά λύπης ότι από τα τριάντα και κάτι βιβλία μόνο τα δύο ήταν γυναικών. Αυτό μου συνέβη, κυρίως, επειδή έχω διαβάσει τα άπαντα των αγαπημένων μου γυναικείων φωνών και δεν έχω ανακαλύψει νέες. Οπότε, μου υποσχέθηκα φέτος να τις αναζητώ συστηματικά, με συχνότητα και να αρχίσω τη μυθιστορηματική χρονιά με μία συγγραφέα. Όπως αναρωτιόμουν με ποια, είδα στο instagram, σ’ έναν από τους αγαπημένους μου λογαριασμούς, το «Φθινόπωρο».
Έτσι γνώρισα την Άλι Σμιθ (1962) και δηλώνω γοητευμένη από τον πρωτότυπο, ρεαλιστικό και ποιητικό τρόπο που γράφει και από τον περίτεχνο και χειμαρρώδη τρόπο που σκέφτεται. Σίγουρα θα ψάξω τα προηγούμενα έργα της και θα περιμένω τα επόμενα -αυτοτελή, αλλά μεταξύ τους συνδεόμενα- βιβλία από το «Κουαρτέτο των εποχών» της, το οποίο ξεκινάει με το «Φθινόπωρο». Από την πρώτη σκηνή του μυθιστορήματος εισέρχεσαι σε έναν κόσμο, γεμάτο εικόνες, σύμβολα και μεταφορές, με τη Σμιθ να σου γνέφει ότι για να τον σεργιανίσεις, θα χρειαστεί να διαπεράσεις την επιφάνεια του, να πηγαίνεις πέρα από τις λέξεις και πίσω από τις γραμμές.
Μεταφερόμαστε στην Αγγλία το φθινόπωρο, μετά το δημοψήφισμα για το Brexit. Όλα είναι υπό κατάρρευση, οι πολίτες διχάζονται, φράχτες υψώνονται, τα μέσα ενημέρωσης οργιάζουν, το μέλλον αβέβαιο και δυσοίωνο. Ο υπέργηρος Ντάνιελ βρίσκεται σε έναν οίκο ευγηρίας στην περίοδο του «παρατεταμένου ύπνου που επέρχεται, όταν πλησιάζει η λήξη» και η τριανταδυάχρονη Ελίζαμπεθ τον επισκέπτεται και του διαβάζει βιβλία. Από τη μία παρακολουθούμε στιγμιότυπα από τη διεκπεραιωτική, γραφειοκρατική, αγωνιώδη καθημερινότητα της Ελίζαμπεθ και από την άλλη βυθιζόμαστε στο υποσυνείδητο και τις ονειρικές περιηγήσεις του καθηλωμένου στο κρεβάτι Ντάνιελ. Συγχρόνως, ξεδιπλώνεται αποσπασματικά το χρονικό της φιλίας τους από τότε που πρωτογνωρίστηκαν, -όταν εκείνη ήταν οχτώ χρονών κοριτσάκι και μετακόμισαν με τη μητέρα της στη γειτονιά του- έως σήμερα.
Ανακαλύπτουμε ότι αυτή η βαθειά στοργική και τρυφερή φιλία μεταξύ τους διαπλάθει την προσωπικότητα της Ελίσαμπεθ. Για εκείνην, ο κύριος Γκλουκ -όπως η ίδια τον αποκαλεί- δεν υπήρξε ποτέ ένας ηλικιωμένος, αλλά ο άνθρωπος που την αποδέχτηκε γι’ αυτό που είναι και χωρίς να της κάνει κηρύγματα ή να τη νουθετεί της δίνει, μέσα από τη στάση ζωής του,το βλέμμα να κοιτάει τον κόσμο: με καλοσύνη, ενσυναίσθηση, αμφισβητώντας, βρίσκοντας καταφύγιο στα βιβλία και την τέχνη. Στην αφήγηση που πηγαινοέρχεται από το παρελθόν στο παρόν και μοιάζει με κολάζ στιγμών στον χρόνο, προστίθενται οι αντισυμβατικοί, γεμάτοι ενέργεια και χρώματα πίνακες με τα κολάζ και τη ζωγραφική της Πωλίν Μπότυ. Αυτή η ξεχωριστή και πρωτοποριακή καλλιτέχνης της ποπ αρτ της δεκαετίας του ’60, εμπλέκεται στην ιστορία, γίνεται σημείο αναφοράς για τη φιλία των κεντρικών ηρώων, ο κρίκος που συνδέει το παρελθόν με το μέλλον τους.
Η Σμιθ, παράλληλα με την ιστορία των κεντρικών ηρώων, υφαίνει τη μυθιστορηματική βιογραφία της Μπότυ και πραγματεύεται πλήθος ζητημάτων -την αγάπη, τη διαφορετικότητα, την τέχνη, τον φεμινισμό, τη μνήμη, τη μετανάστευση, κ.α- μεταβαίνοντας από το διαχρονικό στο επίκαιρο. Πειραματίζεται με τη δομή και το ύφος, επινοεί λέξεις, ομοιοκαταληξίες και λογοπαίγνια, ελίσσεται αιφνιδιαστικά ανάμεσα στο πραγματικό και το ονειρικό, συνομιλεί με τον Ντίκενς, τον Σαίξπηρ και έχει μια υπέροχη σκηνή που παραπέμπει στην άφιξη του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων.
Παρά το γεγονός ότι η πλοκή είναι χαλαρή κι ότι αρκετά σημεία της ιστορίας μένουν ασαφή και μετέωρα (ίσως και σκόπιμα), το «Φθινόπωρο» διαθέτει μία υποδόρια δύναμη συγκίνησης, η οποία αναδύεται τόσο από τον τρόπο που σκιαγραφεί τη φιλία των ηρώων της η Σμιθ όσο και από τη μεταμορφωτική και φρέσκια ματιά της. Έχεις την αίσθηση ότι «φωτογραφίζει» τις λέξεις και τις εικόνες, έτσι ώστε να συλλαμβάνει την ουσία τους. Η φύση και όσα μας περιτριγυρίζουν «ξανακαινουριώνονται» -η τροχιά της σταγόνας, η φλέβα του φύλλου, οι εκφράσεις των προσώπων, όταν αναπνέουν, θυμώνουν ή χαίρονται- ακτινοβολούν στην κάθε τους λεπτομέρεια.
Παράλληλα, αναδεικνύει την υποκειμενικότητα του χρόνου και πώς τον βιώνουμε, διανθίζοντας την αφήγησή της με πολλές χρονολογίες -ημερομηνίες, ώρες-, όπως κι επιλέγοντας μια ασυνήθιστη διαφορά ηλικίας ανάμεσά στους ήρωες της. Στον παραλογισμό του σύγχρονου κόσμου που μεγεθύνει τα ασήμαντα και ξεχνάει τα σημαντικά, που προοδεύει στην τεχνολογία, μα οπισθοδρομεί στην ανθρωπιά, που έχει ελεύθερη πρόσβαση στο διαδίκτυο, αλλά απαγορεύεται να περάσει τα σύνορα, υπάρχει μόνο ο μετρήσιμος χρόνος κι η αλόγιστη σπατάλη του.
Υπάρχει, όμως, κι ο Χρόνος ο εσωτερικός -του ονείρου, της φαντασίας, των αναμνήσεων -κι ο άχρονος- της Ιστορίας, της τέχνης, του παρελθόντος και του μέλλοντος που κουβαλάει ο καθένας μας. Σε αυτόν τον Χρόνο, η φιλία είναι μια στιγμή αναγνώρισης που δε μετράει χρόνια, η τέχνη είναι απάντηση και τρόπος επικοινωνίας, ο άνθρωπος σαν δέντρο βλασταίνει, θροΐζει και μαραίνεται, ακολουθώντας τον αέναο κύκλο της φύσης και της ζωής.
Πρόκειται για ένα πολύ ιδιαίτερο βιβλίο, το οποίο θεωρώ ότι θα πρέπει να διαβαστεί ως μέρος ενός όλου. Η Σμιθ με το «Φθινόπωρο» μας δίνει «ένα βλέμμα» για να κοιτάξουμε τον κόσμο, να αποκαλύψουμε ποιοι είμαστε και πού βρισκόμαστε, «δίχως να λησμονούμε, πώς δεν είμαστε εδώ παρά για ένα απλό ανοιγοκλείσιμο των ματιών, αυτό είναι όλο».
Μετάφραση: Μ. Αργυρόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2018
υ.γ. Autumn song