«Οι φωνές του ποταμού Παμάνο» και «Μιγέλ ντε Θερβάντες» Αναγνώσεις Σεπτεμβρίου

Ο πρώτος μήνας του φθινοπώρου ήταν ένα παρατεταμένο καλοκαίρι κι εγώ ταξίδεψα δύο φορές στην αγαπημένη μου χώρα. Στην Ισπανία του εμφυλίου και του σήμερα με τις «Φωνές του ποταμού Παμάνο» και στην Ισπανία του 16ου αιώνα με τον «Μιγέλ δε Θερβάντες». Επίσης, αυτό τον Σεπτέμβρη επέστρεψα από το ταξίδι μου στον «Χλομό βασιλιά» του Γουάλας (γι’ αυτό θα σας μιλήσω σε επόμενη ανάρτηση).

«Οι φωνές του ποταμού Παμάνο», Jaume Cabré

Μετάφραση: Ε. Σοφός, Εκδόσεις Πάπυρος 2008

Ήθελα να διαβάσω τα μυθιστορήματα του Καμπρέ τηρώντας τη χρονική σειρά έκδοσης τους, αλλά όταν αναζητούσα το «Φωνές του Ποταμού Παμάνο» εμφανιζόταν εξαντλημένο, οπότε ξεκίνησα πρώτα από το τελευταίο του, το «Confiteor». Τότε είχα πει ότι ο Καμπρέ είναι σπουδαίος συγγραφέας, τώρα, έχοντας πλέον διαβάσει και τις αριστουργηματικές  «Φωνές», θα το ξαναπώ. Τα δύο του συναρπαστικά -ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή τους μυθιστορήματα- (σε εξαίσια μετάφραση) φανερώνουν το ανεξάντλητο αφηγηματικό του ταλέντο και το διαυγές βάθος των γνώσεών του. Πρόκειται για έναν χαρισματικό, ευφυή, βαθύτατα ανθρώπινο και συγκινητικό συγγραφέα που νιώθει τους κραδασμούς του καιρού του και της Ιστορίας και με τόλμη αναμετράται με τα μεγάλα ζητήματα της ζωής.

Πραγματικά, δεν μπορώ να ξεχωρίσω το «Confiteor» από τις «Φωνές του ποταμού Παμάνο», τα αγάπησα εξίσου. Το πρώτο είναι περισσότερο σύνθετο και περίτεχνο, ωστόσο μοιάζουν και διαφέρουν, εμπεριέχουν το ένα το άλλο, ανιχνεύουν αμφότερα την προσωπική συνείδηση και τη φύση του κακού. Και στα δύο, βέβαια, ο Καμπρέ συμπαρασύρει τον αναγνώστη στα πολυδαίδαλα αφηγηματικά του μονοπάτια. Μεταβάλλεται διαρκώς η σκοπιά του εκάστοτε αφηγητή όπως κι ο χρόνος της αφήγησης. Απροειδοποίητα μεταφερόμαστε από το παρόν στο παρελθόν, από τη μία ιστορία στην άλλη, από το τρίτο πρόσωπο στο πρώτο, από το διάλογο στον εσωτερικό μονόλογο του αφηγητή -ακούμε αυτά που σκέφτεται και δεν τολμά να πει-, κι όλα αυτά ακόμα και μες την ίδια πρόταση.

Όμως, τα αφηγηματικά ευρήματα του Καμπρέ δε γίνονται αναίτια, ακτινοβολούν τη σημασία των γεγονότων που εξιστορεί, αναπτύσσουν αρμονικά την πλοκή και μας φανερώνουν πώς και σε πόσο εντέλει βάθος συνδέονται οι ιστορίες, οι χρονικές περίοδοι και των ανθρώπων οι ζωές. Το μόνο που χρειάζεται είναι να επαγρυπνούμε και να μη θορυβηθούμε από την αμηχανία που θα νιώσουμε στις πρώτες σελίδες, μέχρι να μπούμε στο κλίμα και να γνωρίσουμε τους χαρακτήρες. Ο Καμπρέ μάς ανταμείβει με δύο υπέροχα αριστουργήματα που μας συγκλονίζουν, μας εκπλήσσουν, μας καθηλώνουν και μας κάνουν να στοχαστούμε για χίλια δυο θέματα.

Στις «Φωνές του ποταμού Παμάνο» υφαίνει με θαυμαστό τρόπο έναν ιστό παράλληλων ιστοριών που διασταυρώνονται και μάς διηγείται τι συμβαίνει όταν η ζωή μεταμορφώνεται σε Ιστορία, όταν τα ιστορικά γεγονότα εισχωρούν ορμητικά στις συνειδήσεις και τις σχέσεις των ανθρώπων. Μας μιλάει για τις σκιές και τις πληγές που αφήνει η δίνη του πολέμου, για τους νικητές και τους νικημένους, τους ήρωες και τους δειλούς (το κράμα που ενυπάρχει στον καθένα μας), για την απάνθρωπη σκληρότητα της εξουσίας, για το έρεβος της λήθης και την ευθραυστότητα της ιστορικής μνήμης. Πηγαίνουμε στην ορεινή Καταλονία, στο χωριό Τουρένα -επινόηση του συγγραφέα- όπου κυλάει ο ποταμός Παμάνο και μεταφερόμαστε από τα χρόνια του ισπανικού εμφυλίου και του φρανκισμού στο 2002, ακολουθώντας τις ζωές δύο δασκάλων: του Ουριόλ Φουντέλιας και της Τίνα Μπρος.

Ο Ουριόλ διορίζεται στην Τουρένα, στα πρώτα χρόνια της δικτατορίας του Φράνκο, και πηγαίνει εκεί με την προσδοκία να ζήσει γαλήνια με την έγκυο γυναίκα του. Όμως, ο φαλαγγίτης δήμαρχος του χωριού τον εμπλέκει στα ειδεχθή του εγκλήματα. Από φόβο, ο Ουριόλ υπακούει στις εντολές του, προκαλώντας το μίσος όλου του χωριού, και της ίδιας της γυναίκας του που τον εγκαταλείπει «για να μη μάθει το παιδί τους ότι ο πατέρας του είναι φασίστας και δολοφόνος». Μόνος του πλέον ο Ουριόλ, μένει στη σοφίτα του σχολείου και στη συνέχεια σκοτώνεται σε μία επιδρομή ανταρτών (έτσι τουλάχιστον διαδίδεται). Πριν τον θάνατο του, ερωτεύεται την Ελιζέντα Βιλαμπρού, γόνο εύπορης και πανίσχυρης οικογένειας, που μπροστά στα μάτια της εκτελέστηκαν ο πατέρας κι ο αδερφός της στον εμφύλιο κι έκτοτε ταύτισε την ύπαρξη της με την εκδίκηση.

Εξήντα χρόνια αργότερα, η Τίνα, στα πλαίσια μίας έκθεσης για τα χρόνια της δικτατορίας, επισκέπτεται το σχολείο, όπου δίδασκε ο Ουριόλ, να το φωτογραφίσει πριν το κατεδαφίσουν κι ένας από τους εργάτες της δίνει ένα κουτί πούρα με παλιά τετράδια. Σε αυτά υπάρχει ένα μεγάλο, ανεπίδοτο γράμμα του Ουριόλ στην: «κορούλα μου που δεν ξέρω πως σε λένε, αυτό το γράμμα είναι σαν το φως των αστεριών, όταν το λάβεις θα έχω ήδη πεθάνει από καιρό». Σε αυτό καταγράφει την αληθινή εκδοχή της ιστορίας του -τον διπλό του ρόλο, τι γινόταν τις νύχτες στη σοφίτα στου σχολείου- που απέχει πάρα πολύ από την επίσημη κι εκλιπαρεί όποιον βρει το γράμμα να το δώσει στην κόρη του, γιατί πρέπει οπωσδήποτε να μάθει την αλήθεια.

Φωνές του ποταμού Παμάνο

Αρχικά, η Τίνα διαπιστώνει ότι είχε δει πρόσφατα στις εφημερίδες πως γίνονται στην Καθολική εκκλησία διαδικασίες αγιοποίησής του Ουριόλ, γιατί «πέθανε για τα ιδανικά του, υπερασπιζόμενος την Αγία Μητέρα Εκκλησία». Πίσω από αυτές βρίσκεται η Ελιζέντα, η οποία έχει θέσει απώτερο στόχο της ζωής της να τον κάνει Άγιο κι αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, στον Ουριόλ και την Τίνα.

Η τελευταία, ζει τον δικό της «εμφύλιο» -με τον άντρα και τον γιο της-, δίνει μάχη με το πεπρωμένο της και διαβάζοντας το γράμμα, το παίρνει ως κάτι προσωπικό και κάνει τα πάντα προκειμένου «το φως αυτού του νεκρού αστεριού να φτάσει στον προορισμό του». Αναζητάει την κόρη του, αντιτίθεται στην αγιοποίηση του και σκοπεύει να εκδώσει ένα βιβλίο με τα αληθινά γεγονότα, να διασώσει τη μνήμη ενός ηττημένου. Όμως, αποκαλύπτοντας «μυστικά κλεισμένα χρόνια σε ένα κουτί πούρα», θα βρει μπροστά της τα ανυπέρβλητα εμπόδια εκείνων «που δεν επέτρεψαν ποτέ στον εαυτό τους να συγχωρέσουν».

Μαζί με τις ιστορίες των τριών κεντρικών ηρώων εκτυλίσσονται παράλληλα πολλές δευτερεύουσες που ολοκληρώνονται η μία μέσα στην άλλη με κινηματογραφική πλοκή κι αιφνιδιαστικές ανατροπές. Παρελαύνει από το κείμενο ένα πλήθος ολοζώντανων, συνεκτικών χαρακτήρων, των οποίων οι ζωές σφραγίζονται από συνταρακτικά γεγονότα διαπερνώνται από τραγικές ειρωνείες, συναισθηματικές συγκρούσεις, λάθη πάθη, προδοσίες, μυστικά.

Δημοκρατικοί και φαλαγγίτες παραμονεύουν και στήνουν ενέδρες στα χιονισμένα βουνά της Καταλονίας. Στις επαύλεις και στα τουριστικά θέρετρα, οι ισχυροί συσσωρεύουν πλούτη κι εξουσία, γενιά τη γενιά. Στην Τουρένα, η καθημερινότητα βυθίζεται μέσα στη διχόνοια, τον φόβο, τον θάνατο και τη σιωπή. Η Ελιζέντα εξαγοράζει υπουργούς και κληρικούς, φθάνει μέχρι το Βατικάνο για να αγιοποιήσει τον εραστή της. Ο Ουριόλ εξουθενωμένος διακινδυνεύει τη ζωή του, γράφοντας τις νύχτες με παγωμένα δάχτυλα το γράμμα. Η Τίνα διερευνά τα γεγονότα, θρηνώντας τις δυστυχίες της.

Ο Καμπρέ αναπλάθει ρεαλιστικά και με μαεστρία τα πιο ζοφερά χρόνια της Ισπανικής Ιστορίας. Στηλιτεύει αμείλικτα τον πόλεμο, την πολιτική, την αδικία, την απάνθρωπη σκληρότητα, τη θρησκεία, την υποκρισία της καθολικής εκκλησίας. Κυρίως, όμως, δίνει φωνή σε εκείνους που έζησαν στους σκοτεινούς καιρούς. Σε εκείνους που σάρωσαν τα πάντα στο διάβα τους, δίχως ίχνος ενσυναίσθησης και μετάνοιας, διαστρεβλώνοντας στο τέλος την ίδια την Ιστορία. Σε εκείνους που αντιστάθηκαν στην αδυσώπητη παραφροσύνη του πολέμου, που πάλεψαν να παραμείνουν ηθικοί και να σώσουν την αλήθεια για «να μην έχει ο θάνατος την τελευταία λέξη».

Ενώ, από το κείμενο ξεχύνονται διαρκώς κι ορμητικά πολλά ερωτήματα: από ποιους γράφεται η επίσημη Ιστορία; Παραποιείται από τους νικητές; Πόσες αλήθειες δεν έχουν έρθει στο φως; Προς τι η ματαιότητα κι η φρίκη των εμφύλιων; Στο τελευταίο απαντάει ο Σεραλιάκ, ο μαρμαράς του χωριού που φτιάχνει τις ταφόπλακες, -από τους πιο ξεχωριστούς χαρακτήρες του βιβλίου-, όταν τον συναντάει η Τίνα στο νεκροταφείο: «Πολύς πόλεμος και πολλή οργή, αλλά στο τέλος όλοι έρχονται εδώ, ο ένας δίπλα στον άλλο».

Πραγματικά, «οι Φωνές του ποταμού Παμάνο» είναι ένα πολυσήμαντο, συγκινητικά ανθρωποκεντρικό, βαθύτατα στοχαστικό κι εκπληκτικής αφηγηματικής δύναμης βιβλίο. Μας κάνει να νιώθουμε ότι ζούμε τα ιστορικά γεγονότα και μας αφήνει ανεξίτηλα τα σημάδια του. Αν δεν γνωρίζετε τον Καμπρέ, (να τον γνωρίσετε!) θα πρότεινα να ξεκινήσετε από τις «Φωνές» και μετά να πάτε στο «Confiteor». Θα ήθελα να γράψω πολλά ακόμα, αλλά κλείνω με τα λόγια του Ουριόλ από το γράμμα: «Όταν μεγαλώσεις, κόρη μου, απόφυγε την υποκρισία, μην κρίνεις τους υπόλοιπους, μην τους κάνεις κακό, μην επιζητείς τιμές, ψάξε που θα είναι πιο ουσιαστική η συνεισφορά σου, όχι πιο εμφανής. Και προσπάθησε να μην υπάρχουν πολλά μυστικά ανάμεσα σε σένα και τους ανθρώπους που αγαπάς».

υ.γ. Οι δάσκαλοι

Φωνές του ποταμού Παμάνο

«Μιγέλ ντε Θερβάντες: Ο πρώτος συγγραφέας του σύγχρονου κόσμου», William Egginton

Μετάφραση: Π. Γεωργίου, Εκδόσεις Πατάκη, 2016

«Κάτι παράξενο συνέβη τον χειμώνα του 1605. Στην καρδιά της πιο ισχυρής αυτοκρατορίας του κόσμου, σε μία εποχή οικονομικής παρακμής και πολιτικού τέλματος, άρχισε να γίνεται λόγος -ποιος θα το ‘λεγε- για ένα βιβλίο. Οι βιβλιοπώλες ξεπουλούσαν από τη μία μέρα στην άλλη· διακινούνταν από χέρι σε χέρι ολοένα και πιο ξεφτισμένα αντίτυπα· όσοι δεν ήξεραν να διαβάζουν συναθροίζονταν σε πανδοχεία, πλατείες και ταβέρνες για να ακούσουν τις σελίδες από το στόμα κάποιου αφηγητή. […]Καθώς στριμώχνονταν σαν σαρδέλες να πιάσουν θέση, άκουγαν πρώτοι αυτοί στην ιστορία, τα παρακάτω, αθάνατα πλέον εναρκτήρια λόγια: Σ’ ένα χωριό της Μάντσας που δε θέλω να θυμηθώ το όνομά του, ζούσε πριν από κάμποσα χρόνια ένας ιδαλγός…»

Όλοι ξεκαρδίζονταν με τα παθήματα  αυτού του φτωχού αριστοκράτη «που τα ιπποτικά βιβλία του ξεράναν το μυαλό και του μπήκε η αλλόκοτη ιδέα να περιπλανιέται στον κόσμο, να διορθώνει τις αδικίες και να κάνει, νικώντας, το όνομά του αθάνατο». Από τη στιγμή, όμως, που ο Δον Κιχότης βρίσκει τον Σάντσο Πάντσα και ξεκινούν το ταξίδι μαζί, η παρωδία μεταμορφώνεται στην ιστορία μίας σχέσης. Έχουμε δύο ήρωες ασύμβατους μεταξύ τους ως προς τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τον κόσμο, «οι οποίοι γεφυρώνουν το χάσμα ανάμεσά τους με τη φιλία την αφοσίωση και την αγάπη». Το πλήθος που διαβάζει/ακούει τον Δον Κιχώτη, αρχίζει, χωρίς να το καταλαβαίνει να διδάσκεται μία νέα γλώσσα, τη γλώσσα της σύγχρονης μυθοπλασίας.

Με αυτή τη γλαφυρή εισαγωγή αρχίζει ο Έγκιντον να μας ξεναγεί στην εποχή, τη ζωή και το έργο του Μιγέλ ντε Θερβάντες. Στο εξαιρετικό του βιβλίο υποστηρίζει και τεκμηριώνει ότι ο Δον Κιχότης, δεν αποτελεί απλά ένα μυθιστόρημα που από την πρώτη έκδοσή του τότε μέχρι σήμερα έχει επανεκδοθεί περισσότερες φορές από οποιοδήποτε άλλο λογοτεχνικό έργο στην ιστορία. Αλλά ότι είναι το έργο που άλλαξε ριζικά τη φύση της μυθοπλασίας, που είχε απροσμέτρητο αντίκτυπο στον τρόπο που γράφτηκαν τα κατοπινά μυθιστορήματα, όπως και τον τρόπο που τα διαβάζουμε. Σύμφωνα με τον Έγκιντον, στον Δον Κιχότη εμπεριέχονται ιδέες κι αφηγηματικές τεχνικές που δεν υπήρχαν πριν από τον Θερβάντες, ο οποίος τις συνδύασε, τις ανανέωσε κι εφηύρε τη σύγχρονη μυθοπλασία.

Βασιζόμενος σε μία εντυπωσιακή βιβλιογραφία, κινούμενος ανάμεσα στη βιογραφία και το δοκίμιο, ο Έγκιντον συνθέτει μία οξυδερκή και κατανοητή λογοτεχνική μελέτη που διαβάζεται σαν μυθιστόρημα. Με εμπεριστατωμένα επιχειρήματα περιγράφει την εξέλιξη της μυθοπλασίας, από τον Αριστοτέλη έως τους προκατόχους και σύγχρονους του Θερβάντες συγγραφείς, ζωντανεύει την Ισπανική αυτοκρατορία του 16ου αιώνα, διερευνά τη ζωή του Θερβάντες, καταδεικνύοντας πώς κατόρθωσε να δημιουργήσει το καινοτόμο έργο του και πώς ο Δον Κιχότης επηρέασε την πορεία της λογοτεχνίας και την ιστορία του πνεύματος.

Στην καρδιά της μυθοπλασίας του Θερβάντες, ο Έγκιντον εντοπίζει τη νεωτερική ιδέα περί πραγματικότητας, ότι είναι αυτό που συμβαίνει ανεξάρτητα από αυτό που νομίζουμε ή πιστεύουμε κι αυτή η ιδέα αποδεικνύεται κεντρικής σημασίας για τα μετέπειτα μυθιστορήματα. Οι καινοτομίες που ενσωματώνονται στον Δον Κιχότη αντανακλούν τόσο αυτήν την καινούρια οπτική με την οποία αντικρίζει ο άνθρωπος, μετά τον Μεσαίωνα, τον κόσμο και τη θέση του σε αυτόν όσο και τα προσωπικά βιώματα του Θερβάντες. Η πολύπαθη κι ηρωική ζωή του σε συνάρτηση με τις θυελλώδεις μεταβολές της εποχής που έζησε, τον διαμορφώνουν ως συγγραφέα. Προσπαθώντας να βοηθήσει τον εαυτό του να «χωνέψει» τις αλλαγές που συντελούνταν στον κόσμο του και να τιθασεύσει τις επιθυμίες και τις ψευδαισθήσεις του επινόησε, υπερβαίνοντας καθιερωμένες τεχνοτροπίες και συμβάσεις, ένα νέο είδος μυθοπλασίας, κατόρθωσε «να κωδικοποιήσει σε έναν νέο τύπο γραφής τον νεότερο κόσμο εν τη γενέσει του».

Η διάκριση ανάμεσα στην αντικειμενικότητα και την υποκειμενική αλήθεια, οι διαφορετικές οπτικές γωνίες θέασης του κόσμου, οι πολλαπλοί ρόλοι που υποδυόμαστε, η εμβάθυνση στους χαρακτήρες των ηρώων, το συναισθηματικό τους βάθος και η ρεαλιστική τους απεικόνιση εμπεριέχονται στις περιπέτειες του Δον Κιχότη. Κι αποτελούν  κυρίαρχα γνωρίσματα της σύγχρονης μυθοπλασίας, μέσω της οποίας «βιώνουμε διαφορετικούς κόσμους, διαφορετικές θεωρήσεις της πραγματικότητας και διαφορετικά συναισθήματα ως δικά μας, χωρίς ποτέ να ξεχνάμε ποτέ ότι στην πραγματικότητα είμαστε κάπου αλλού».

Ο Χάρολντ Μπλουμ εκθείασε τη μελέτη του Έγκιντον ως «συγκλονιστική παρουσίαση του Δον Κιχότη και ως φόρος τιμής αντάξιος του επιτεύγματος που δημιούργησε ο Θερβάντες». Μας αποκαλύπτει με συναρπαστικό τρόπο όψεις του Δον Κιχότη και ένα πρόσωπο του Θερβάντες που δεν γνωρίζαμε. Αυτός ο ιδιοφυής συγγραφέας που αγαπούσε την τέχνη και τα γράμματα, υπήρξε ένας άνθρωπος που είδε τα όνειρά του να συντρίβονται. Σακατεύτηκε υπηρετώντας την πατρίδα του, χωρίς να αναγνωριστούν ποτέ οι θυσίες του, έμεινε χρόνια αιχμάλωτος πειρατών στο Αλγέρι, φυλακίστηκε επανειλημμένα, πνιγόταν στα χρέη κι αναγκάστηκε να κάνει ένα σωρό δουλειές για να συντηρήσει την οικογένεια του. Μέσα από τα βάσανα και τις δυσχέρειες μίας ολόκληρης ζωής κατέκτησε τη σοφία που αποτυπώνεται στο μεγαλειώδες έργο του, κάνοντας πραγματικά το όνομα του αθάνατο.

υ.γ. ανεμόμυλοι

(Visited 2,545 times, 1 visits today)

Leave A Comment

Your email address will not be published.