Εισαγωγή – Απόδοση – Ερμηνευτικά σχόλια: Άρης Μαραγκόπουλος
Την περίοδο ανάμεσα στα 1911-1914, ο Τζόις βρίσκεται στην Τεργέστη και διδάσκει αγγλικά για να βιοποριστεί. Τότε, προτού ακόμα εκδοθεί κανένα από τα γνωστά του έργα, γράφει το «Τζάκομο Τζόις». Όμως, κρατάει μόνο για τον εαυτό του το πρωτότυπο χειρόγραφο. Καθαρογραμμένο, με άψογη καλλιγραφία και λεπτομερή φροντίδα, παραμένει φυλαγμένο, μέχρι που το 1968 δίνεται στη δημοσιότητα, είκοσι επτά χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα του.
Θέμα του είναι ο κρυφός έρωτας ενός καθηγητή αγγλικών με μια μαθήτρια του στην ιστορική πόλη της Τεργέστης, πριν τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο. Εκείνη την εποχή, εύλογα, θεωρείται ως ανακάλυψη αυτοβιογραφικής ερωτικής ιστορίας του Τζόις (1882-1941). Ωστόσο, στις μέρες μας έγκυροι ερευνητές θεωρούν πλέον το «Τζάκομο Τζόις» κείμενο – κλειδί για την κατανόηση του συνολικού του έργου, «το πρώτο κείμενο του Τζόις που πρέπει να πάρει στα χέρια του ένας νέος αναγνώστης».
Το γιατί διερευνά και τεκμηριώνει με το «Τζάκομο Τζόις» που κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες, ο Άρης Μαραγκόπουλος (Α.Μ.) -συγγραφέας, μεταφραστής, ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές του Τζόις. Μία προσεγμένη έκδοση που ουσιαστικά περιλαμβάνει δύο βιβλία σε ένα: το μικρό σε μέγεθος, αλλά πυκνογραμμένο κείμενο του Τζόις, σε νέα σύγχρονη μετάφραση (παρατίθεται και το πρωτότυπο στα αγγλικά) και την εκτενή ερμηνευτική προσέγγιση του Α.Μ.
Μία προσέγγιση, που ελκύει εξαρχής τον αναγνώστη μιας και είναι δοσμένη με μυθιστορηματικό τρόπο, όπως μαρτυρούν ακόμα και οι τίτλοι των κεφαλαίων: «Το ρίγος της ποίησης»,«Ιμερολόγιο Giacomo”» (ίμερος σημαίνει λαχτάρα). Ο Α.Μ. αναδεικνύει την ιδιαίτερη-αισθητική, φιλοσοφική, ηθική-σημασία του έργου και το κυριότερο, μας δίνει τη σπουδαία ευκαιρία να γνωρίσουμε τον κορυφαίο, μα συγχρόνως, απαιτητικό Ιρλανδό συγγραφέα και να κατανοήσουμε τις βασικές αρχές του έργου του.
Σε αυτό το σημείο να υπενθυμίσω το παράδοξο που συμβαίνει με τον Τζόις: από τη μία είναι ένας από τους καινοτόμους συγγραφείς του 20ου αιώνα, ο «επαναστατικότερος μοντερνιστής» που «άλλαξε για πάντα τον τρόπο που γράφεται και διαβάζεται η λογοτεχνία». Από την άλλη οι αναγνώστες θεωρούν το έργο του απροσπέλαστο, «δύσκολο και ακαταλαβίστικο». Εξαίρεση αποτελεί η προσβάσιμη συλλογή διηγημάτων του «οι Δουβλινέζοι». Τα λιτά, δυνατά (κάποια είναι αριστουργηματικά) κείμενα του βιβλίου μας κάνουν να αναρωτηθούμε για ποιον λόγο ο Τζόις δε συνέχισε να γράφει και να αφηγείται με αυτόν τον -προσιτό και κατανοητό για τον αναγνώστη – τρόπο.
Την απάντηση μας τη δίνει το «Τζάκομο»: γιατί δεν ήθελε, γιατί πίστευε ότι θα κάνει κάτι διαφορετικό. Ο Α.Μ. μάς παρουσιάζει τον Τζόις στην αρχή του, τη στιγμή που, έχοντας γράψει τους «Δουβλινέζους», προχωράει στη συγγραφή του «Πορτρέτου ενός καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία» και του «Οδυσσέα». Παρακολουθούμε τις πρώτες του απόπειρες να ανακαλύψει τον δικό του προσωπικό τρόπο ανάγνωσης/έκφρασης/γραφής, να πάει πέρα από τα όρια της συμβατικής αφήγησης και της γλώσσας. Το «Τζάκομο Τζόις» είναι το συγγραφικό του εργαστήρι, «η μήτρα που θα κυοφορήσει τα μετέπειτα έργα του».
Προσωπικά, ξεκίνησα να το διαβάζω από το τέλος, από το «Υστερόγραφο», το οποίο απευθύνεται στον αναγνώστη και τον προσανατολίζει, θέτοντας τρία ερωτήματα: με ποιον αναγνώστη τα βιβλία του Τζόις μπορούν και συνεχίζουν το ταξίδι τους, πότε ολοκληρώνεται η ανάγνωση τους και πού οδηγεί. Αυτό το όμορφο κι ενθαρρυντικό κεφάλαιο με παρακίνησε, για μία προσωπική αναμέτρηση με το κείμενο, μία πρώτη ανάγνωση χωρίς να ανατρέχω στα ερμηνευτικά σχόλια. Παρόλο που δεν κατάλαβα αρκετά σημεία, γοητεύτηκα με όσα κατανόησα κι όσα ένιωσα. Θεώρησα ότι ο Τζόις μιλάει για έναν ανεκπλήρωτο έρωτά και τη θλίψη που τον πλημμυρίζει, -«αυτή η καρδιά είναι πληγωμένη και πικραμένη. Από έρωτα;»
Ο λόγος του είναι ποιητικός, «γριφώδης», η αφήγηση γίνεται με κοφτές φράσεις -«Ξανά. Ποτέ πια. Σκοτεινός έρωτας σκοτεινός καημός. Ποτέ πια. Σκοτεινιά.»-, παιχνίδια λέξεων -«χαλκόχρωμος, πρασινόστικτα, μάτι αγριοδαμάσκηνο» –μοντάζ εικόνων – κάποιες μου θύμισαν πίνακες ζωγραφικής, «στο άγουρο πρωινό που σκέπει η πάχνη αιωρούνται αδύναμες μυρωδιές από το πρωινό Παρίσι: γλυκάνισο, νοτισμένο πριονίδι, ζεστό ζυμάρι.»
Δεν υπάρχει ουσιαστική δράση, παρά μόνο μικρές ιστορίες μέσα στην ιστορία, ακόμα και σιωπές, όπως υποδηλώνουν τα φροντισμένα κενά διαστήματα. Σε μια ατμόσφαιρα μυστηριακή, αγωνιώδη, πλανάται η επιθυμία για τον Άλλον, -τον πάντα απρόσιτο Άλλον- η ματαίωση αυτής της επιθυμίας, το εύθραυστο της ανθρώπινης φύσης, «η νεότητα κάποτε τελειώνει∙ τελειώνει εδώ. Ποτέ δεν θα ξανασυμβεί. Το ξέρεις καλά αυτό. Τότε λοιπόν; Γράψε το, που να πάρει, γράψε το! Είσαι ικανός για τίποτα άλλο;»
Στη συνέχεια, διάβασα το βιβλίο (κανονικά) από την αρχή, την κατατοπιστική, αναλυτική εισαγωγή και το κείμενο του Τζόις για δεύτερη φορά μαζί με την ερμηνεία του. Τότε, ανοίχτηκε μπροστά μου μια ολοκαίνουρια οπτική. Ξεναγώντας μας στην ιστορική Τεργέστη του 19ου αιώνα, στον τόπο όπου ο Τζόις «βίωσε πολύ περισσότερη καλοσύνη από όση γνώρισε προηγουμένως ή έκτοτε στη ζωή του», ο Α.Μ. μάς συστήνει εκ νέου με την προσωπικότητα του συγγραφέα. Ρίχνει φως στον χαρακτήρα και τις πεποιθήσεις του, αφηγείται περιστατικά και συγκυρίες που τον διαμόρφωσαν, αναφέρει βιβλία που τον επηρέασαν, ακόμα και θεατρικές παραστάσεις που παρακολούθησε.
Επισημαίνει ότι η βιογραφία του Τζόις συνδέεται άρρηκτα με το έργο του. Φυσικά αυτό συμβαίνει με τους περισσότερους συγγραφείς, στην περίπτωση όμως του Τζόις, η ζωή του τροφοδοτεί τη συγγραφή του με έναν διαφορετικό τρόπο: «διαχειρίζεται τη ζωή του μέσα από την γραφή του και τη γραφή του μέσα από τη ζωή του». Για να κατανοήσουμε το σύνολο του έργου του, χρειάζεται να καταλάβουμε ότι ο ίδιος ζει απόλυτα σύμφωνα με την πρωτοποριακή του λογοτεχνία.
Με μια πρώτη ματιά, το «Τζάκομο Τζόις» φαίνεται ότι είναι μία αυτοαναφορική ερωτική ιστορία, με την περαιτέρω εμβάθυνση του Α.Μ. το κείμενο αποκρυπτογραφείται. Αρχικά, εντοπίζουμε πλήθος βιογραφικών στοιχειών, διακειμενικών αναφορών (Σαίξπηρ, Δάντη κ.α.), καθώς και ιδέες, φράσεις, εικόνες που συναντάμε στα μείζονα έργα του, στο «Πορτρέτο του καλλιτέχνη» και τον «Οδυσσέα». Παράλληλα, κατανοούμε ότι ο συγγραφέας μέσω αυτού του έργου του αρθρώνει «την τολμηρή, για την εποχή, άποψη του για την συντροφική σχέση».
Γι’ αυτό το «Τζάκομο Τζόις» είναι μία ξεχωριστή και δημιουργική αναγνωστική εμπειρία. Ανακαλύπτουμε τον σπουδαίο συγγραφέα, τον νιώθουμε περισσότερο οικείο, ξεδιαλύνουμε σημαντικές ιδέες που διαπερνούν το έργο του. Ο Τζόις θέλει τον αναγνώστη συνοδοιπόρο του και με αυτό το βιβλίο ο Άρης Μαραγκόπουλος συνθέτει έναν «αναγνωστικό χάρτη» για να πορευτούμε στο αινιγματικό, μα συναρπαστικό τζοϊσικό σύμπαν.
Εκδόσεις Τόπος, 2018
υ.γ.1 Μουσική για το Τζάκομο
υ.γ.2 Ο Άρης Μαραγκόπουλος και ο Τζέιμς Τζόις