Το καλοκαίρι είναι η εποχή μου. Το αναπολώ σαν αίσθηση, το προσμένω σαν ξύπνημα, μόνο που έρχεται μου κάνει καλό. Περνάει, βέβαια σαν σίφουνας. Πάει κι ο Ιούνιος με τις δροσιές, το θερινό του ηλιοστάσιο και τα ιδιαίτερα αναγνωστικά του ταξίδια. Πήγα σε ένα οχυρό στη μέση του πουθενά με την «Έρημο των Ταρτάρων» και στο παρελθόν και το μέλλον με τις «Ιστορίες της ζωής σου».
«Η έρημος των Ταρτάρων», Dino Buzzati, Μετάφραση: Μ. Οικονομίδου, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2019
Βρισκόμαστε στο αποκομμένο από τον κόσμο και δυσπρόσιτο Οχυρό Μπαστιάνι, ένα συνοριακό φρούριο πάνω στα βουνά που μπροστά του απλώνεται μία αχανής κι ομιχλώδης έρημος. Εκεί τοποθετείται στον πρώτο του διορισμό, ο νεαρός υπολοχαγός Ντρόγκο, ο οποίος με το που φθάνει, απογοητεύεται, θορυβείται και ζητάει να μετατεθεί. Θα ακολουθήσει τη συμβουλή του ανώτερού του να παραμείνει λίγους μήνες. Από τη μία κατακλύζεται από δυσάρεστα συναισθήματα κι επιθυμεί έντονα να φύγει, από την άλλη, μαθαίνοντας ότι είναι πιθανόν να εισβάλλουν οι Τάρταροι από τον Βορρά, ελπίζει ότι θα πολεμήσει ένδοξα εναντίον τους. Και με την ελπίδα της αναμονής, θα περάσει στο Οχυρό όλη του τη ζωή.
Στην «Έρημο των Ταρτάρων», ο Μπουτζάτι (1906-1972) ξετυλίγει αριστοτεχνικά τη συνταρακτική ιστορία του Ντρόγκο, ενώ την ίδια στιγμή μας παραδίδει μία δυνατή, εξαίσια -και πολλαπλών αναγνώσεων- αλληγορία για τη ζωή (του καθενός) και την ανθρώπινη ύπαρξη. Με μία αφήγηση έντονα υποβλητική κι ατμοσφαιρική, παρακολουθούμε τον Ντρόγκο να γίνεται δέσμιος της απαράλλακτης καθημερινότητας του Οχυρού, «όπου τα πάντα λιμνάζουν σε ένα μυστηριώδη λήθαργο». Σαν να του κάνει μάγια ο τόπος, ριζώνει μέσα του η αδράνεια της συνήθειας κι η αναμονή του εχθρού γίνεται εμμονή, τόσο σε εκείνον όσο και τους υπόλοιπους ήρωες.
Συνταγματάρχες, αξιωματικοί, στρατιώτες κοιτάζουν διερευνητικά την έρημο από τις επάλξεις του οχυρού, αδημονούν να φανεί κάποιο σημάδι στον ορίζοντα, τηρούν απαρεγκλίτως τους αυστηρούς (και παράλογους) κανονισμούς του οχυρού, οι οποίοι ωστόσο υφίστανται χωρίς λόγο. Δεν συνάπτουν σχέσεις φιλίας ή αλληλεγγύης. Μονός του ο καθένας συνδέει τις σκέψεις, τις πράξεις και την ύπαρξη του με τον ερχομό των Ταρτάρων.
Όμως, ο εχθρός που περιμένουν δεν έρχεται ούτε συμβαίνει τίποτα που να μπορεί να δικαιολογήσει τις ελπίδες τους. Ωστόσο, ο Ντρόγκο πείθει τον εαυτό του ότι σίγουρα θα έρθουν οι Τάρταροι κι ότι ο ίδιος θα δοξαστεί πολεμώντας ηρωικά εναντίον τους. Αδυνατεί να αποδεχτεί το γεγονός ότι δε θα έρθουν, γιατί αυτό θα σημαίνει ότι ξόδεψε τη ζωή του περιμένοντας. Οπότε, παραβλέπει τα γεγονότα, δεν αντιλαμβάνεται τα δυσοίωνα σημάδια και το ολέθριο έργο του χρόνου. Πλανάται κι όσο περιμένει με αγωνία τόσο το αναμενόμενο γίνεται ποθητότερο.
Ο Μπουτζάτι με απλότητα κι ένταση δημιουργεί υποβλητικές εικόνες διανθισμένες με μία αύρα μελαγχολίας και θλίψης, προσδίδοντας σε καθετί την αλληγορική του έκφραση. Μας μεταφέρει στον τόπο, μας μεταδίδει τη ροή του χρόνου και νιώθουμε την τραγικότητα του ήρωα. Είναι συναρπαστικό να διαβάζεις με την αίσθηση ότι είσαι εγκλωβισμένος, ότι σε καταπίνει το οχυρό κι ότι ο χρόνος περνάει από πάνω σου είτε αργόσυρτα είτε αφανιστικά. Συμπονάς τον Ντρόγκο, δεν ταυτίζεσαι μαζί του, αλλά αναγνωρίζεις την αλήθεια του. Και μέσα σε αυτήν αντικρίζεις τη δική σου: τα οχυρά που κλείνεσαι και κάτι περιμένεις.
Με ανατροπές κι ένα τέλος σαν σεισμική δόνηση, ο Μπουτζάτι μιλάει για το παράλογο του πολέμου, τη στρατιωτική ματαιοδοξία, την ανάγκη -σε συλλογικό ή ατομικό επίπεδο- να κατασκευάζουμε ανύπαρκτους εχθρούς για να επιβεβαιώσουμε την ταυτότητά μας· για τις αμείλικτες προθεσμίες της ζωής, τη μοναξιά, την αξιοπρέπεια, το αναπόφευκτο, την αγωνία της ύπαρξης, για όσα «είμαστε πάντα στο τσακ να τα καταλάβουμε κι απεναντίας δεν τα καταλαβαίνουμε ποτέ». Η «Έρημος των Ταρτάρων» είναι ένα συνταρακτικό, βραδυφλεγές, αλληγορικό μυθιστόρημα, ένα αριστούργημα που πάντα θα σε ακολουθεί.
υ.γ. Η έρημος σαν απειλή
«Ιστορίες της ζωής σου και άλλες ιστορίες», Τed Chiang, Μετάφραση: Δ. Αρβανίτης, Εκδόσεις Κέδρος, 2016
Είχα πολύ καιρό να διαβάσω λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας και πραγματικά ενθουσιάστηκα με αυτή τη διηγηματική συλλογή. Το «Ιστορίες της ζωής σου» περιλαμβάνει οχτώ διηγήματα, πρωτότυπα, απρόβλεπτα, εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους -ως προς τη θεματική, τη δομή και το ύφος- που σου ακονίζουν το μυαλό και σε καθηλώνουν. Διαβάζοντας το βιβλίο του κατανοείς γιατί ο Ted Chiang (1967) θεωρείται από τους σπουδαιότερους σύγχρονους συγγραφείς του είδους κι είναι από τους πιο πολυβραβευμένους, παρότι ολιγόγραφος (σε δύο δεκαετίες έχει εκδώσει μόνο είκοσι και κάτι διηγήματα και νουβέλες).
Χρησιμοποιεί σαν όχημα τις (απίστευτα) ευρύτατες γνώσεις του -στη γλωσσολογία, τα μαθηματικά, τη φυσική, τη βιολογία κ.α.- παντρεύει διαφορετικά γνωστικά πεδία και με πρωτοφανή ευχέρεια κι ακρίβεια δημιουργεί φανταστικούς κόσμους που μοιάζουν ζωντανοί κι αληθινοί. Με ήρωες, προσιτούς και πολυδιάστατους -που καλούνται, στην πλειονότητά τους, να αντιμετωπίσουν ένα αναπάντεχο γεγονός και να επανέλθουν στην τάξη- θέτει σημαντικά ερωτήματα για τη ζωή στον πραγματικό κόσμο και την ανθρώπινη φύση.
Κάθε διήγημα μας μεταφέρει σε διαφορετικό χωρόχρονο. Βλέπουμε πώς ζούσαν στον πανύψηλο Πύργο της Βαβυλώνας στρατιές ανθρώπων που -επί αιώνες- τον έχτιζαν για να συνδέσει την Επιφάνεια της Γης με τον ουρανό και ποια ήταν η κατάληξη του οράματός τους. Τρυπώνουμε στο μυαλό ενός ανθρώπου, στον οποίο μετά από ένα ατύχημα του χορηγούν ένα φάρμακο που αυξάνει λεπτό το λεπτό την νοημοσύνη του. Παρακολουθούμε την ιλιγγιώδη νοητική του εξέλιξη και τις υπεράνθρωπες δεξιότητες που κατακτάει μέχρι την πτώση του. Γνωρίζουμε μία ιδιοφυΐα που αποδεικνύει την ασυνέπεια των μαθηματικών και τρομάζει τόσο που οδηγείται στην αυτοκαταστροφή.
Πηγαίνουμε στη Βικτοριανή Αγγλία, όπου ένας κατασκευαστής αυτόματων μηχανών επιδίδεται σε γονιδιακά πειράματα με την ονοματολογία προκειμένου να σωθεί η ανθρωπότητα από τον αφανισμό. Ταξιδεύουμε σε μία εποχή που η πρόοδος της νευρολογίας κάνει εφικτή την καλλιαγνωσία -κατάσταση κατά την οποία κοιτάζεις έναν όμορφο άνθρωπο και μένεις αδιάφορος από την ομορφιά του- ώστε να εξαλειφθεί ο εμφανισιακός ρατσισμός.
Στο ομώνυμο διήγημα, το «Ιστορία της ζωής σου», -στο οποίο βασίστηκε η ταινία «Άφιξη»-, μία γλωσσολόγος επιστρατεύεται για να επικοινωνήσει με εξωγήινους και την ίδια στιγμή διηγείται στην κόρη της τη ζωή της. Προσπαθώντας να κατανοήσει τη γλώσσα τους, θα δει να ανατρέπονται οι παγιωμένες αντιλήψεις της για το χρόνο και τον χώρο, την ελεύθερη βούληση, τη γνώση του μέλλοντος, την απώλεια. Πρόκειται για ένα σπουδαίο, συγκινητικό λογοτεχνικό κείμενο που κατέχει εξέχουσα θέση στη συλλογή, αν και στο σύνολό τους όλες οι ιστορίες είναι ξεχωριστές, ευφυώς σχεδιασμένες και βαθυστόχαστες.
Σαφώς, απαιτούν την προσήλωση του αναγνώστη κι ορισμένες έχουν κάποιο βαθμό δυσκολίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι εξειδικευμένες λεπτομέρειες επικαλύπτουν τη ροή και το βάθος των ιστοριών. Απλά, αν (όπως εγώ) δεν είσαι τόσο εξοικειωμένος με την ορολογία των θετικών επιστημών, θα χρειαστεί να ανατρέχεις σε περαιτέρω πληροφορίες.
Στο τέλος του βιβλίου παρατίθενται σημειώσεις του συγγραφέα στις οποίες διευκρινίζει από πού άντλησε την έμπνευσή του για το κάθε διήγημα. Έχουν πολύ ενδιαφέρον γιατί εκπλήσσεσαι με τον τρόπο που σκέφτεται και συναρμόζει τις ιδέες του ώστε να θέσει τα ερωτήματά του: για τη δύναμη και τους περιορισμούς της γλώσσας, την ανάγκη των ανθρώπων να πιστεύουν στο Θεό, την επίδραση της τεχνογνωσίας στον ψυχικό κόσμο, τα όρια της νοημοσύνης και για πολλά ακόμα.
Το «Ιστορίες της ζωής σου» είναι ξεχωριστό βιβλίο κι εύχομαι να μεταφραστεί κι η καινούρια διηγηματική του συλλογή που ήδη κυκλοφορεί στο εξωτερικό, το «Exhalation: stories». Ως επίλογο διαλέγω τα λόγια του ήρωα που έχει αποκτήσει υπερνοημοσύνη και παρατηρεί τους ανθρώπους: «Τα άτομα είναι τραγικές μαριονέτες με ανεξάρτητη ζωή, αλλά περιορισμένα από έναν ιστό που επιλέγουν να μην τον βλέπουν. Θα μπορούσαν να αντισταθούν αν ήθελαν, αλλά ελάχιστοι το κάνουν».
υ.γ. Xenolinguistics