Κάθε που έρχεται το φθινόπωρο έχω την ίδια πάντα αίσθηση ότι μετά τον Ιούνιο, στο ημερολόγιο, ακολουθεί ο Σεπτέμβρης. Αυτόν τον μήνα ταξίδεψα στη μεγαλοπρεπή Τεργέστη του 19ου αιώνα και μαζί με τον Κάφκα, Βερολίνο, Αυστρία, Πράγα με τα «Η Συνείδηση του Ζήνωνα» και το «Μεγαλείο της ζωής», αντίστοιχα.
«Η συνείδηση του Ζήνωνα», Italo Svevo, Μετάφραση: Έφη Καλλιφατίδη, Εκδόσεις Αντίποδες, 2018
Στον πρόλογο του έργου, ο ψυχαναλυτής, Δόκτωρ Σ., πληροφορεί τους αναγνώστες ότι παρότρυνε τον ασθενή του, Ζήνωνα Κοζίνι, να καταγράψει τις αναμνήσεις της ζωής του. Όμως, παρά τα σημαντικά αποτελέσματα που απέφερε η πρωτοποριακή του μέθοδος, ο Ζήνωνας διέκοψε «πάνω στο καλύτερο» τις συνεδρίες. Γι’ αυτό κι ο Δόκτωρ Σ. για να τον εκδικηθεί, δημοσιοποιεί τις αυτογραφικές σημειώσεις του ασθενούς του ·προειδοποιώντας μας πως εμπεριέχουν αλήθειες μα και πολλά ψέματα.
Με αυτόν τον ελκυστικό τρόπο, ξεκινάει η ιστορία του Ζήνωνα, ενός εισοδηματία μεγαλοαστού που ζει στην Τεργέστη και μεσήλικας πλέον καταφεύγει στην ψυχανάλυση, προκειμένου να θεραπευτεί από τα ψυχοσωματικά του συμπτώματα και τον εθισμό του στο κάπνισμα. Με αυτό το έργο, ο Italo Svevo (1861-1928) κληροδότεί στην παγκόσμια λογοτεχνία έναν από τους πιο αριστοτεχνικούς, περίπλοκους και κωμικοτραγικούς χαρακτήρες.
Το μυθιστόρημα του θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα του μοντερνισμού, τη σπουδαιότητα του οποίου αφουγκράστηκε πρώτα ο Τζέιμς Τζόις -καθηγητής αγγλικών και φίλος του Svevo στην Τεργέστη. Παρότι έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας από την έκδοση του (1923), με την υποδειγματική και ρέουσα μετάφραση της (πρόωρα χαμένης) Έφης Καλλιφατίδη, η κατάδυση στη «Συνείδηση του Ζήνωνα» εξακολουθεί να γοητεύει τους αναγνώστες. Απλά χρειάζεται να πάρουμε βαθειά ανάσα και να αφεθούμε στη δίνη της.
Με ένα χιούμορ που βασίζεται στο γελοίο, την ειρωνεία και το παράδοξο, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του ήρωα είναι ένα παραλήρημα. Αρχίζει από το ιστορικό ροπής του στο κάπνισμα και τις μάταιες απόπειρές του να το κόψει. Συνεχίζεται με τα σημαντικότερα στιγμιότυπα της ζωής του –τον θάνατο του πατέρα του, τον γάμο, την ερωμένη, τις εμπορικές του δραστηριότητες- και καταλήγει στην εμπειρία του από την ψυχανάλυση.
Κάθε κεφάλαιο ξεπερνάει σε έκταση τα προηγούμενα, και το τελευταίο -και μεγαλύτερο- συμπίπτει χρονικά με το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Στη διάρκεια της ανάγνωσης, προσπαθούμε ταυτόχρονα να διακρίνουμε τι από όσα λέει ο Ζήνωνας είναι αλήθεια και τι ψέμα, έχοντας κατά νου την προειδοποίηση του ψυχαναλυτή του. Υπάρχουν φορές που νιώθουμε ότι μιλάνε δύο άνθρωποι.
Στην αρχή γελάμε πολύ με «το έσχατο σιγαρέτο» του, που πότε δεν παίρνει απόφαση να το κόψει. Σταδιακά, όμως, αντιλαμβανόμαστε ότι ο εθισμός, οι εμμονές, η αδυναμία να πειθαρχήσει στα πάθη του είναι συστατικά του ασταθούς κι εκκεντρικού χαρακτήρα του. Ο Ζήνωνας εμμένει στην ιδέα ότι είναι άρρωστος, παρόλο που χαίρει άκρας υγείας, εμμένει στην ιδέα να παντρευτεί και μέσα σε λίγη ώρα κάνει πρόταση γάμου σε τρεις αδερφές, εμμένει στην ιδέα να γράψει για να θεραπευτεί, αλλά τελικά δεν πιστεύει στην ψυχανάλυση και θέτει ως απώτερο σκοπό να εξαπατήσει τον ψυχαναλυτή του.
Τελικά, εξαπατάει τον ίδιο του τον εαυτό. Η αντίληψη που έχει για την πραγματικότητα απέχει πολύ από την ίδια την πραγματικότητα. Διακηρύττει τις καλές του προθέσεις, αλλά προβαίνει σε ανεύθυνες και ριψοκίνδυνες ενέργειες για τον ίδιο και τους γύρω του. Πάντα σκέφτεται περισσότερο από ότι πράττει. Πάντα πράττει το αντίθετο από αυτό που είχε αποφασίσει ότι θα έπραττε. Ώσπου, ξεσπάει ο πόλεμος και συνειδητοποιεί ότι «ζούσε σε ένα κτίριο του οποίου το ισόγειο καιγόταν και δεν είχε προβλέψει ότι αργά η γρήγορα ολόκληρο το κτίριο, κι εκείνος μαζί, θα σωριάζονταν μες τις φλόγες».
Η «Συνείδηση του Ζήνωνα» θεωρείται ως το αιχμηρό και σατιρικό σχόλιο του Italo Svevo για τις -τότε νεωτερικές- ψυχαναλυτικές μεθόδους του Σίγκμουντ Φρόιντ (Δόκτωρ Σ.) Χρησιμοποιεί με πολύ ευφυή τρόπο τα πορίσματα της ψυχανάλυσης στην αφήγηση ζωής του Ζήνωνα: το υποσυνείδητο, το οιδιπόδειο, την ερμηνεία των ονείρων, τα στάδια ανάπτυξης (με κατανοητό τρόπο, ακόμα κι ελάχιστα να γνωρίζουμε περί ψυχανάλυσης). Με τον Ζήνωνα αποδεικνύει ότι η ψυχαναλυτική μέθοδος παρουσιάζεται ανεπαρκής, όπως οποιαδήποτε θεωρία ή θρησκεία τάζει στον άνθρωπο πως θα τον σώσει από τις δυσκολίες και θα επιλύσει τα προβλήματα του.
Πέρα, όμως, από αυτό, ο Svevo πραγματεύεται πλήθος ζητημάτων με πολλαπλά νοηματικά βάθη: την υγεία και την αρρώστια, την αδυναμία της θέλησης, τις ανθρώπινες σχέσεις, την αυθυποβολή, τη φυγοπονία και την υποκρισία, τις δικαιολογίες που λέμε στον εαυτό μας κ.α. Με ένα προφητικό και σαν λύτρωση τέλος, η «Συνείδηση του Ζήνωνα» είναι ένα βαθιά υπαρξιακό, πρωτοποριακό μυθιστόρημα για την ανθρώπινη φύση και τη βραχύτητα της ζωής.
υ.γ. Talking of life I’m not too keen
«Το μεγαλείο της ζωής», Michael Kumpfmüller, Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου, Εκδόσεις Άγρα, 2017
Μου αρκούσε που ήταν πρωταγωνιστής ο Κάφκα για να διαβάσω αυτό το βιβλίο, κι ας μην γνώριζα τον συγγραφέα (κι ελπίζω να μη μου ζητηθεί ποτέ να προφέρω το όνομά του).
«Το μεγαλείο της ζωής» είναι η αληθινή ιστορία του τελευταίου χρόνου ζωής του Φραντς Κάφκα. Το καλοκαίρι του 1923, είναι 40 χρονών, έχει φυματίωση και συναντάει σε ένα παραθαλάσσιο θέρετρο της Βαλτικής, την εικοσιεξάχρονη νηπιαγωγό Ντόρα Ντιάμαντ. Ερωτεύονται με την πρώτη ματιά και αποφασίζουν να συζήσουν. Το φθινόπωρο, ο Κάφκα μετακομίζει στο Βερολίνο και για πρώτη φορά ζει μαζί με μία γυναίκα. Όμως, η υγεία του ολοένα επιδεινώνεται και μετά από μερικούς μήνες νοσηλεύεται σε σανατόριο. Η Ντόρα Ντιάμαντ θα σταθεί δίπλα του, έως το τέλος του, τον Ιούνιο του 1924.
Οι τελευταίες γραμμές της βιογραφίας του Κάφκα, μεταμορφώνονται από τον Μίχαελ Κουμπφμύλλερ (Μόναχο, 1961) σε ένα τρυφερό μυθιστόρημα αγάπης. Διερεύνησε σε βάθος το έργο και το ύφος του Κάφκα, κι αποφεύγοντας σταθερά τον εντυπωσιασμό και τους συναισθηματισμούς, προσέγγισε τον ίδιο και τη σχέση του με τη Ντόρα με ιδιαίτερη σεμνότητα. Η αφήγηση του είναι ανάλαφρη, ποιητική κι επικεντρώνεται εξίσου και στους δύο ήρωες, στις διαφορετικές οπτικές τους, στις ταλαντεύσεις τους ανάμεσα στην εξάντληση και την προσδοκία, την αγωνία και την ελπίδα.
Η συνάντηση τους είναι το ομορφότερο κεφάλαιο του βιβλίου. Ο Κουμπφμύλλερ αποτυπώνει με λυρισμό και πάθος εκείνη τη στιγμή που ξαφνικά χωρίς καν να γνωρίζεις τον άλλο, αναγνωρίζεις σε αυτόν τον εαυτό σου, εκείνον τον έρωτα που σβήνει με τη σαρωτική του δύναμη, όσα συνέβησαν πριν από αυτόν. Στα επόμενα κεφάλαια περιγράφεται η ζωή τους στο Βερολίνο –με τις πολλές αναγκαστικές μετακομίσεις, την οικονομική κρίση στη Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, τον ρατσισμό απέναντι στους Εβραίους-, η προσπάθεια του να αφοσιωθεί στο γράψιμο, η νοσηλεία του στο σανατόριο.
Η αλήθεια μου είναι ότι μετά το πρώτο κεφάλαιο –και με εξαίρεση τις τελευταίες σελίδες- ένιωσα την αφήγηση να καταλαγιάζει, να είναι περισσότερο χαμηλών τόνων από ότι θα της άρμοζε. Είχα την αίσθηση ότι ο συγγραφέας δίνει προσοχή στο να είναι αξιόπιστος και ότι διστάζει –από σεμνότητα που ανέφερα και πριν- να αποδώσει την πραγματικότητα με περισσότερα στοιχεία μυθοπλασίας. Ωστόσο, κατορθώνει να διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ζωντανεύοντας την ιστορία μιας συνάντησης που μοιάζει με θαύμα.
Γνωρίζουμε τη Ντόρα Ντιάμαντ, που με τη στοργή, το χαμόγελο και τη διακριτική της φροντίδα, απαλύνει τη θλίψη και τη μοναξιά του Κάφκα. Γνωρίζουμε τον Μαξ Μπροντ, τον στενότερο φίλο και τον πρώτο του βιογράφο, εκείνον που ουσιαστικά διέσωσε το σημαντικό του έργο, μιας και δεν υπάκουσε στην επιθυμία του Κάφκα να καταστρέψει τα γραπτά του μετά τον θάνατο του. Ζωντανεύει τον σπουδαίο συγγραφέα που «με σμίλη και με σφυρί έγραφε σε ένα χαρτί από πέτρα». Τον άνθρωπο που έζησε μέσα στα βάσανα, την αυτοαμφισβήτηση, την αβάσταχτη αγωνία, μα, προτού τον νικήσει η αρρώστια του, συνάντησε την Ντόρα. Και αυτή η συνάντηση είναι το δώρο που του χρώσταγε η ζωή.
υ.γ. Αν το βιβλίο είχε μουσική, θα ήταν αυτή